W zgodzie z surwiwalową naturą – czyli coś o Leave No Trace

W listopadzie 2017 r. Stowarzyszenie Polska Szkoła Surwiwalu dołączyło do grona partnerów organizacji Leave No Trace Center for Outdoor Ethics, szerzącej popularny na świecie program etyki środowiskowej (outdoorowej). Dzięki temu staliśmy się oficjalnym partnerem LNT CfOE na terenie Polski. Główne idee Leave No Trace wyrażone są w tzw. siedmiu zasadach LNT i odzwierciedlają zrównoważoną postawę pomiędzy ochroną środowiska naturalnego, a uprawianiem turystyki. Koncepcja Leave No Trace w naturalny sposób wpisuje się w filozofię i zasady postępowania promowane przez nasze Stowarzyszenie.

Leave No Trace – czyli w poszukiwaniu równowagi

Zapoczątkowany w latach 90-tych zeszłego wieku w Stanach Zjednoczonych program etyki środowiskowej (outdoorowej) Leave No Trace (LNT), poprzedziła wieloletnia dyskusja na temat sposobów udostępniania dzikich obszarów Ameryki, w tym lasów. Na forum publicznym ścierały się dwie koncepcje – liberalna, wywodzącą się z tradycji puszczańskich i skautowych, postulująca swobodny dostęp do tych terenów oraz konserwatywna, domagająca się biernej ochrony przyrody i rygorystycznych ograniczeń. Proces poszukiwania kompromisowych rozwiązań doprowadził do nawiązania współpracy agencji federalnych w tym m.in. odpowiedzialnej za lasy Służby Leśnej (US Forest Service) z NOLS (National Outdoor Leadership School) – czołową szkołą z ponad 25 letnim doświadczeniem w kształceniu liderów edukacji plenerowej, etyki środowiskowej i umiejętności bytowania w dziczy.

Pierwsze ulotki programu etyki środowiskowej „No Trace” wydane przez U.S. Forest Service, National Park Service (1970-1980); Soft Paths – jak korzystać z dzikiej przyrody nie szkodząc jej – książka będąca efektem współpracy NOLS i Forest Service Research. Początek formowania się programu Leave No Trace (1988); Numer czasopisma Trends dotyczący naukowych dowodów „impaktu” na przyrodę podczas działalności rekreacyjnej (TRENDS, U.S. National Park Service, 1994).

W wyniku ich współpracy powstał ogólnokrajowy programu etyki środowiskowej (outdorowej) Leave No Trace (LNT). Celem programu stało się promowanie odpowiedzialnych zachowań sprzyjających minimalizowaniu wpływu człowieka na środowisko naturalne podczas działalności plenerowej (turystyczno-rekreacyjnej). Dzięki zaangażowaniu licznych partnerów w tym. m.in. Boy Scouts of America, American Camp Association, ośrodków akademickich czy firm outdorowych, założenia programu LNT dotarły do szerokiego grona odbiorców, stając się oficjalną doktryną świadomych i odpowiedzialnych turystów w Stanach Zjednoczonych. Aktualnie projekt LNT jest prowadzony i koordynowany przez organizację non-profit Leave No Trace Center for Outdoor Ethics (LNT CfOE), w stałym partnerstwie z pozostałymi partycypantami. Misją LNT CfOE jest nauczenie ludzi odpowiedzialnego korzystania z przyrody, poprzez edukację, badania, wolontariat i partnerstwo.

Logo Leave No Trace – Outdoor Ethics (etyki outdoorowej); Logo organizacji Leave No Trace Center for Outdoor Ethics (LNT CfOE); Odznaki Leave No Trace i Outdoor Ethics w organizacji Boy Scouts of America.

Zasięg programu już dawno wykroczył poza granice Stanów Zjednoczonych, zyskując na całym świecie uznanie oraz liczne grono współpracowników, w tym również w naszym kraju. Na terenie Polski oficjalnym partnerem LNT CfOE jest Stowarzyszenie Polska Szkoła Surwiwalu. Edukacyjny model LNT koncentruje się z jednej strony na problematyce oddziaływań (impakt) człowieka na tereny przyrodniczo cenne w ramach działalności turystyczno-rekreacyjnej, z drugiej strony na postawach społecznych związanych z procesami zarządzania, ochrony i udostępniania środowiska naturalnego. Zasób wiadomości wykorzystywany w modelu edukacji LNT pochodzi z różnych źródeł – zaangażowanych agencji federalnych, badań naukowych, przemysłu outdoorowego i edukatorów terenowych. Podjęte w ramach projektu działania wsparte licznymi wynikami badań, umożliwiły wyróżnienie głównych obszarów wpływu człowieka na środowisko (m.in. oddziaływanie na dzikie zwierzęta, roślinność, zasoby wodne, gleby, zasoby kulturowe), ponadto badacze zdefiniowali związek pomiędzy rekreacyjnym użytkowaniem obszarów przyrodniczych, a wpływem na te tereny.

Opracowania naukowe dotyczące „impaktu” (wpływu) na środowisko naturalne podczas działalności turystycznej. Stanowią one jeden z filarów koncepcji Leave No Trace (David N. Cole, 1994).

Nieodpowiedzialne i nadmierne korzystanie ze środowiska przyrodniczego wywołuje znaczący wpływ na te tereny. W celu ograniczenia negatywnych skutków antropopresji opracowano siedem uniwersalnych zaleceń. Stanowią one rdzeń koncepcji Leave No Trace, zaś w połączeniu z przekazywaną wiedzą oraz nabywanymi umiejętnościami mają za zadanie minimalizować wpływ (impakt) człowieka na środowisko przyrodnicze w którym przebywa. Oto siedem zaleceń Leave No Trace:

1. Zainteresuj (przygotuj) się zanim wyruszysz. Myśl z wyprzedzeniem i przygotuj się – poświęć czas na poznanie miejsca, do którego wyruszasz, lokalnych przepisów i miejscowych zwyczajów. Sprawdź informacje w internecie – im więcej wiesz, tym więcej skorzystasz. Zaplanuj trasę (korzystaj z mapy i miej ją również ze sobą w trakcie aktywności, aby się nie zgubić), sposób żywienia, dobierz odzież i ekwipunek. Staraj się podróżować w małej grupie i unikaj najbardziej uczęszczanych miejsc koncentracji turystycznej. Ogranicz opakowania jednokrotnego użytku, by zminimalizować ilość potencjalnych śmieci. Pamiętaj o smyczy dla psa oraz woreczkach na odchody.Przygotowanie w domu pomaga ograniczyć negatywny wpływ w dzikiej przyrodzie. Wiele negatywnych skutków naszej działalności powstaje w wyniku nieprzygotowania, improwizacji i działania w strachu lub lekceważeniu.
   
2. Poruszaj się wyznaczonymi szlakami i biwakuj w odpowiedni sposób. Poruszaj się tylko po wyznaczonych szlakach, dzięki temu chronisz przydrożną roślinność. Staraj się nie uszkadzać małych roślin i drzew – mogą już nie odrosnąć. Szanuj własność prywatną nie schodząc ze szlaku. Biwakuj w rozsądnej odległości od źródeł wody i stref przybrzeżnych, wyłącznie w miejscach do tego przeznaczonych, ewentualnie istniejących (pozostawionych). Jeśli nie musisz, nie twórz nowych miejsc biwakowych, natomiast jeśli rozbijasz obozowisko w dzikim miejscu staraj się wykorzystać trwałe powierzchnie lub drzewa (hamak) i nie pozostawiaj oznak swojego biwakowania, mogących zachęcać innych. Ogranicz zasięg biwaku do niezbędnego minimum, zakładając niewielkie, rozproszone obozowiska. Redukuj wpływ na roślinność, staraj się nie kopać dołów (rowów), unikaj miejsc gdzie wpływ na środowisko dopiero się rozpoczął (nie pogłębiaj go).
3. Zadbaj o śmieci i odchody. Przyniosłeś – spakuj z powrotem i wynieś. Opuszczając obozowisko lub miejsce odpoczynku sprawdź czy nie zostały śmieci albo resztki jedzenia. Postaraj się, aby wszystkie odpady szczelne zapakować w worki – tak, aby nie dostały się do nich zwierzęta i wynieś, ewentualnie wyrzuć do przygotowanych pojemników. W miarę możliwości korzystaj z toalet przenośnych, a jeśli nie są dostępne, odchody zakopuj w małym zagłębieniu w ziemi, co najmniej 70 kroków od źródeł wody. Odchody swojego psa potraktuj podobnie, lub spakuj do odpowiedniego worka i wyrzuć do śmieci. Ogranicz używanie papieru toaletowego, zrezygnuj z jednorazowych produktów higienicznych (chusteczki nawilżane). Zużyte środki higieniczne dla kobiet, podobnie jak inne odpady, wyrzucaj do przygotowanych pojemników, lub szczelnie zapakowane wynieś ze sobą. Mycie naczyń powinno odbywać się z dala od źródeł wody, w wyznaczonym miejscu. Ogranicz stosowanie środków myjących (w tym biodegradowalnych) na rzecz naturalnych (piasek), nie płucz naczyń w wodzie, aby resztki jedzenia nie dostały się do niej, zabrudzoną wodę rozlej na dużej powierzchni – rozpraszaj, a ne skupiaj. Myjąc ciało, staraj się ograniczać zużycie mydła i innych środków, unikaj prania rzeczy poza miejscami do tego przeznaczonymi (obiekty turystyczne).
4. Co znalazłeś, zostaw na miejscu. Oglądaj, rób zdjęcia, ale nie zabieraj nic na pamiątkę. Pozostaw rośliny, kamienie, inne naturalne przedmioty w miejscu, gdzie je zastałeś. Unikaj przenoszenia gatunków roślin i zwierząt poza naturalne tereny bytowania. Traktuj żywe rośliny z szacunkiem – rzeźbienie w korze, wbijanie gwoździ lub korowanie drzew może je zabić. Zbierając rośliny jadalne (lub ich części) staraj się ich nie uszkodzić, dywersyfikuj zbiory. Unikaj budowania trwałych konstrukcji w terenie i nie naruszaj gleby, kopiąc rowy, głębokie dziury itp.
5. Uważaj z ogniem, minimalizuj skutki jego użytkowania. Ogień jest jednym z największych sprzymierzeńców człowieka, jednak używaj go rozsądnie, gdyż ma długotrwały wpływ na środowisko. Rozpalaj ognisko tylko jeśli go potrzebujesz, upewnij się, że możesz to zrobić bezpiecznie i zgodnie z obowiązującymi regulacjami. Wykorzystuj miejsca do tego przeznaczone, lub już istniejące paleniska. Do ogrzania używaj małych ognisk, staraj się ograniczać wykorzystanie ognia jako źródła światła. W miarę możliwości nie rozpalaj ognia bezpośrednio na glebie, używaj podkładów (np. piasku, lub/i foli aluminiowej przysypanej ziemią). Na opał zbieraj tylko martwe drewno, nigdy nie korzystaj z żywych drzew. Jeśli warunki są korzystne, używaj kuchenki do przygotowania posiłku, są łatwiejsze w użyciu i wywierają mniejszy wpływ niż ogniska. Po zakończeniu nie pozostawiaj niedopałków, ale wypal ognisko do końca, a zimny popiół rozsyp po okolicy – rozpraszaj, a nie skupiaj. Pamiętaj, że ognisko nie jest śmietnikiem, nie pal śmieci i opakowań jednorazowego użytku (plastik). Spakuj je i wynieś z powrotem.
6. Pozostaw dziką przyrodę w stanie naturalnym. Obserwuj dzikie zwierzęta z daleka, nie śledź ich ani nie płosz. Nie karm dzikich zwierząt – przetworzona żywność jest niezdrowa dla większości dzikich zwierząt, ponadto dokarmianie wyrabia u nich złe nawyki żywieniowe. Żywność i śmieci przechowuj szczelnie zamknięte, aby zwierzęta nie mogły się do nich dostać. Unikaj dzikich zwierząt w newralgicznych okresach, w tym godowym i wychowywania młodych. Kontroluj swoje zwierzęta domowe lub zostaw je w domu. Bądź mądry i pamiętaj, że dzikie zwierzęta nie posiadają cech filmowej Bambi.

7. 

   Szanuj i respektuj innych turystów i użytkowników terenu. Zważaj na innych, mijając ich na szlaku. Trzymaj swojego psa pod kontrolą – dla bezpieczeństwa napotkanych osób, dla ochrony dzikich zwierząt jak i samego psa. Wsłuchuj się w naturę, unikaj krzyków, głośnego słuchania muzyki, wieczorem nie hałasuj – jeśli będziesz spokojny, zobaczysz i usłyszysz więcej. Upewnij się, że twoja aktywność na świeżym powietrzu nie przeszkadza innym – pamiętaj, że każdy chce się cieszyć tym samym miejscem. Omijaj miejsca koncentracji turystów, pamiętaj o obowiązujących normach prawnych. Bądź uprzejmy, tolerancyjny wobec innych przekonań, dbaj o kulturę języka i zachowania.

Działania Stowarzyszenia Polska Szkoła Surwiwalu

Stowarzyszenie Polska Szkoła Surwiwalu, będąc oficjalnym partnerem LNT CfOE na terenie Polski, podjęło liczne działania skoncentrowane z jednej strony na problematyce oddziaływania na przyrodę podczas działalności turystyczno-rekreacyjnej (w tym surwiwalowej/bushcraftowej), z drugiej na sposobach minimalizacji wpływu poprzez podejmowanie odpowiedzialnych i świadomych decyzji. W ramach podjętej współpracy z Lasami Państwowymi opracowano projekt Leśnej Akademii Surwiwalu. Wykorzystuje on założenia programu LNT oraz wprowadza własne autorskie rozwiązania z zakresu sztuki przetrwania i edukacji przyrodniczo-leśnej.

Formuła Leśnej Akademii Surwiwalu ma otwarty charakter i jest ukierunkowana na współpracę z lokalnymi edukatorami leśnymi, przyrodnikami, leśnikami czy też środowiskami szkolnymi. Istotą jej działania jest prowadzenie zajęć bezpośrednio w plenerze, czyli w miejscu, którego aktualny stan można uznać za dostatecznie bliski naturalnemu. W przypadku terenów zurbanizowanych zajęcia najczęściej odbywają się na terenie lasów miejskich. W trakcie zajęć wykorzystywane są nowoczesne formy edukacji (np. edukację przez doświadczenie, edukację przygodą) oraz holistyczne podejście do kształcenia, zaś głównym celem jest nawiązanie i budowanie relacji z przyrodą. Uczestnicy wykonując zadania w terenie, wspólnie rozwiązują problem i starają się osiągnąć zaplanowany cel. W trakcie ich pracy zachodzą pozytywne procesy integracji.

Przykładowe zadania wykonywane w trakcie zajęć Leśnej Akademii Surwiwalu

Dzięki temu zajęcia stanowią doskonałe narzędzie do kształtowania umiejętności miękkich, społecznych, w tym: pracy w grupie, komunikacji, samodzielności, odpowiedzialności za siebie i innych, kreatywnego myślenia, odwagi, zaradności, umiejętności reagowania w trudnych sytuacjach, wiary w swoje możliwości. Prowadzone zajęcia ułatwiają przyswojenie wiedzy przyrodniczej i surwiwalowej oraz służą kształtowaniu postaw i norm etycznych sprzyjających odpowiedzialnemu korzystaniu z zasobów przyrody. W ramach Leśnej Akademii Surwiwalu prowadzone są również warsztaty i prelekcje podczas licznych imprez plenerowych. Uczestnik takich zajęć podlega nowym bodźcom i wyrabia nowe umiejętności. Nabiera praktycznego doświadczenia pobytu w terenie, co służy rozwojowi psychofizycznemu i dobru jednostki. Prowadzi to do bardziej świadomego korzystania z dóbr naturalnych oraz zapewnia możliwość docenienia i lepszego zrozumienia przyrody. Pozwala także na wyrobienie odpowiednich postaw wobec wykorzystywania zasobów przyrodniczych z punktu widzenia surwiwalu.

Wybrane działania edukacyjne promujące LNT wśród społeczności lokalnych w ramach Leśnej Akademii Surwiwalu: Leśny Savoir-Vivre (Bulwary Wiślane, Warszawa, 06.2019); Piknik Bliżej Natury (Kampinoski Park Narodowy, Izabelin, 06.2019).

Ogrodowa Niedziela (Leśny Ogród Botaniczny „Marszewo”, 09.2019); Leśny Savoir-Vivre (Bulwary Wiślane, Warszawa, 09.2019).

Wybrane działania edukacyjne promujące LNT na terenach zurbanizowanych w ramach Leśnej Akademii Surwiwalu: ogrodowa Niedziela (Leśny Ogród Botaniczny „Marszewo”, 06.2018); Dla Lasu, Dla Ludzi – Dzień Otwarty w CEL Celestynów (CEL Celestynów, 07.2018); Dni Ochrony Środowiska (CILP, Warszawa, 09.2018); Leśne warsztaty – nowe umiejętności (Lasy Miejskie Warszawy, CEPL Powsin, 10.2018).

Inne wybrane działania edukacyjne promujące LNT: Warsztaty surwiwalowe (Bulwary Wiślane, Warszawa, 08.2020); Spacer na 5 (Mazowiecki Park Krajobrazowy, 01.2020); Festiwal Podróżników National Geographic (Wrocław, 10.2019)

Etyka Outdoorowa

Jednym z filarów prowadzonej działalności jest szkolenie kadr Trenerów Etyki Outdoorowej (TEO). Trenerzy EO to osoby zachęcające do etycznych postaw względem przyrody z wykorzystaniem zaleceń Leave No Trace oraz wskazujące praktyczne rozwiązania w ich stosowaniu podczas aktywności outdoorowych. TEO to po prostu ambasador etyki outdoorowej, działający w grupie regionalnej lub lokalnym środowisku outdoorowym. W ramach kursów TEO Stowarzyszenie przygotowało pierwszy w Polsce podręcznik dla Trenerów Etyki Outdoorowej w jęz. polskim oraz opracowało Poradnik Metodyki Outdoorowej (dostępne dla uczestników kursów).

Kurs Trenerów Etyki Outdoorowej (TEO) zgodny z zasadami Leave No Trace – dotychczas odbyły się trzy edycje kursu (07.2018, 11.2018, 09.2019).

Stowarzyszenie stara się również upowszechniać wiedzę związaną z Leave No Trace poprzez ścisłą współpracę z Lasami Państwowymi oraz środowiskami leśnym, szczególnie w powiązaniu z najnowszym trendem jakim jest udostępnienie lasów do celów uprawiania surwiwalu i bushcraftu. W jej wyniku przedstawiciele Stowarzyszenia prowadzą szkolenia, nagrywają materiały edukacyjne skierowane do leśników, uczestniczą w audycjach radiowych promujących Leave No Trace oraz publikują artykuły w czasopismach leśnych. Wszystkie te działania mają wspomagać upowszechnianie idei etyki outdoorowej.

Nagrywanie materiałów edukacyjnych dla Lasów Państwowych w ramach działań promujących LNT (CEL Celestynów, 05.2020), Podcast Między Drzewami #24 Sztuka zaradności (07.2020) oraz artykuły prasowe promujące LNT w ramach Leśnej Akademii Surwiwalu w czasopismach leśnych (Las Polski 4/2020; Głos Lasu 06/2020).

Równie istotne jest dotarcie do opiniotwórczych środowisk akademickich i uczelnianych. Służy temu udział przedstawicieli Stowarzyszenia w konferencjach naukowych oraz publikacje w czasopismach naukowych. Liczne  rozmowy i spotkania kuluarowe pozwalają nie tylko nawiązać kontakty, ale również zainteresować działalnością Stowarzyszenia. Aby dostosować możliwie najlepiej idee etyki outdoorowej do naszej, europejskiej rzeczywistości, prowadzone są także wyjazdy i wyprawy studyjne za granicę (Islandia, Bornholm, Malta, Chiny).

Wybrane wystąpienia konferencyjne promujące Leave No Trace w ramach Leśnej Akademii Surwiwalu: Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej (Rogów 12.2018-2019); Zimowa Szkoła Leśna (Instytut Badawczy Leśnictwa, 03.2018), Ekologia humanistyczna (UKSW 10.2019).

Podsumowanie

Prezentowany przegląd działań, ma na celu pokazanie dotychczasowej aktywności Stowarzyszenia w ramach programu etyki outdoorowej zgodnej z zasadami Leave No Trace (w tym Leśnej Akademii Surwiwalu). Ze względu na ograniczoną objętość artykułu autor skupił się wyłącznie na działaniach inicjowanych centralnie. Uzupełnieniem są wydarzenia lokalne, organizowane przez grupy regionalne SPSS. Aby uświadomić sobie skalę zaangażowania warto przytoczyć dane – w latach 2018-2020 we wszystkich wydarzeniach związanych z Leave No Trace, a prowadzonych przez Stowarzyszenie Polska Szkoła Surwiwalu wzięło udział ponad 10 tys. osób (realna obecność).   Należy podkreślić, że dzięki zaangażowaniu członków Stowarzyszenia i wyszkolonych przez nie Trenerów Etyki Outdoorowej, zasady Leave No Trace na stałe wpisały się w leśny savoir-vivre świadomych i odpowiedzialnych surwiwalowców oraz bushcrafterów. Stały się również fundamentem funkcjonowania obszarów pilotażowych dla surwiwalu i bushcraftu na terenie Lasów Państwowych.

Autor: dr Przemysław Płoskonka

Zdjęcia: SPSS

(artykuł pochodzi z Biuletynu Surwiwalowego, luty 2021 – publikacja za zgodą Redakcji)